«مونس العشاق» یا « رساله فی حقیقه العشق »رساله ای است که به دوازده فصل نسبتا کوتاه تقسیم شده است در «مونس العشاق» هشت فصل نخست آن سهروردی داستانی می سازد درباره سه فرزند عقل که عبارتند از عشق و حُسن و حُزن و سرگذشت آنها و رابطه آنها با انسان. داستان این سه برادر و سخنانی که هر یک به زبان حال درباره خود می گویند برجسته ترین بخش از «مونس العشاق» است. در فصول بعدی سهروردی باز درباره ماهیت حسن و محبت و عشق و نَفْس مطالبی می گوید که بیرون از چارچوب داستان اصلی اوست…
داستان اصلی با چگونگی خلقت عشق و دو برادر او یعنی حُسن و حزن آغاز می شود. سهروردی در اینجا هرچند که مطالب خود را به زبان ادبی و شاعرانه بیان می کند، ولی اساس تفکر او کاملاً فلسفی است. عشق از نظر او نخستین چیزی نیست که آفریده می شود. نخستین چیز گوهری است تابناک به نام عقل، عقلی که پدر برادران سه گانه است. سهروردی برای بیان نسبت عشق و حسن و حزن ـ یا چنانکه او خود آنها را به فارسی ترجمه کرده است: مهر و نیکویی و اندوه ـ به مفاهیم و تعبیرات فلسفی متوسل می شود.
عشق و حسن و حزن سه صفت یا سه عَرَض اند از برای گوهر عقل: و این گوهر را سه صفت بخشید: یکی شناخت حق و یکی شناخت خود و یکی شناخت آن که نبود پس ببود. از آن صفت که به شناخت حق تعالی تعلق داشت حُسن پدید آمد که آن را «نیکویی» خوانند، و از آن صفت که به شناخت خود تعلق داشت عشق پدید آمد که آن را «مهر» خوانند و از آن صفت که [به شناخت آن که] نبود پس ببود تعلق داشت حزن پدید آمد که آن را «اندوه» خوانند.
مطلبی که سهروردی در اینجا درباره چگونگی پدیدآمدن حسن و عشق و حزن بیان کرده است کاملاً جنبه نوافلاطونی دارد، همچنانکه موضوع پدیدآمدن یا صدور عقل از حق تعالی نیز نظریّه ایست نوافلاطونی. در فلسفه نوافلاطونی است که عقل ابتدا به منشأ خود نظر می افگند و سپس به خود و چیزهای دیگر.
